Azərbaycan Hava Yollarına məxsus təyyarənin faciəsindən bir il sonra: ilkin hesabat cavablardan çox suallar doğurur.
Qazaxıstanın Aktau şəhəri yaxınlığında “Azərbaycan Hava Yolları”na məxsus sərnişin təyyarəsinin qəzaya uğramasından və 38 nəfərin həlak olmasından bir il keçdikdən sonra, ötən həftə dərc edilən istintaqın ilkin hesabatının aydınlıq gətirəcəyi gözlənilirdi.
Lakin bunun əvəzinə, sənəd ziddiyyətlər, boşluqlar və cavabsız suallar toplusunu üzə çıxardı ki, bu da etimadsızlığı dərinləşdirmək riski yaradır — təkcə qurbanların ailələri arasında deyil, həm də faciə ətrafındakı geosiyasi gərginlik fonunda münasibətləri onsuz da gərgin olan dövlətlər arasında.
Qazaxıstanın nəqliyyat orqanları tərəfindən 25 dekabr tarixində dərc olunan hesabatda 25 dekabr 2024-cü ildə Bakıdan Qroznıya uçan “Azərbaycan Hava Yolları”na məxsus Embraer 190 təyyarəsinin qəzaya uğraması araşdırılır.
Təyyarədə 67 nəfər olub. Onlardan yalnız 29-u sağ qalıb.
Sənəddə son bir il ərzində görülmüş texniki işlər təsvir edilsə də, təyyarənin idarəetməni itirməsinin səbəbləri ilə bağlı birmənalı nəticələrə demək olar ki, yer verilmir. Daha diqqətçəkəni isə odur ki, hesabatın öz nəticələri tez-tez bir-biri ilə ziddiyyət təşkil edir.
Nəticəsiz keçən zaman
Qazaxıstan hakimiyyəti bildirib ki, hesabat uzunmüddətli araşdırmaları tənzimləyən Beynəlxalq Mülki Aviasiya Təşkilatının (ICAO) qaydalarına uyğun hazırlanıb. Lakin ICAO Konvensiyasının 13-cü Əlavəsi aralıq hesabatların ildönümlərə bağlanmasını tələb etmir ki, bu da hesabatın vaxtının istintaq zərurətindənmi, yoxsa simvolik öhdəlikdənmi irəli gəldiyi barədə suallar yaradır.
Cavab gözləyən ailələr üçün bu fərq əhəmiyyətlidir. İldönümlər həm kədəri, həm də gözləntiləri artırır.
Zərərin səbəblərinin müəmmalı izahı
Hesabatın mərkəzində ən narahatedici ziddiyyət dayanır: təyyarənin zədələnməsinin izahı.
İstintaqçılar bildirirlər ki, laborator analizlər qalıqlardan çıxarılan üç oksigen balonunda partlayıcı maddə izlərinə və daxili partlayış əlamətlərinə rast gəlməyib. Lakin eyni hesabatda təyyarənin “ehtimal ki”, “döyüş başlığının elementlərinin zərbəsi” nəticəsində zədələndiyi qeyd olunur, baxmayaraq ki, həmin elementlərin mənşəyini müəyyən etmək mümkün olmayıb.
Aviasiya kriminalistikasında bu cür iddialar adətən müəyyən edilə bilən dəlillərə — partlayıcı qalıqlarına, səciyyəvi qəlpə paylanma sxemlərinə və ya raket telemetriya məlumatlarına əsaslanır. Burada isə belə sübutlar təqdim olunmur. Bu cür dəlillərin olmaması hərbi təyinatlı obyektlə toqquşma ehtimalı ilə bağlı narahatlıq doğurur və oxucularda istintaqçıların bu ziddiyyətli nəticələri necə uzlaşdırdıqları sualını yaradır.
Məlumata görə, yalnız “xarici obyektlər” kimi təsvir edilən metal fraqmentlər təyyarənin hidravlik sisteminin bir hissəsinə zərər verib. Lakin hesabatda niyə digər ehtimalların — konstruktiv zədələnmə, ikinci dərəcəli qalıqlar və ya hərbi xarakter daşımayan xarici amillərin — istisna edildiyi izah olunmur. Eyni zamanda, mümkün ssenarilərin ardıcıllıqla sıralandığı bir siyahı da təqdim edilmir.
Açıqlanmayan məlumatlar
Komissiya təsdiqləyib ki, bort qeydiyyat cihazının məlumatları və pilot kabinəsində aparılan danışıqların yazıları uğurla deşifrə olunub — bu, çox vaxt qəzanın səbəblərini anlamaqda həlledici mərhələdir. Lakin ilkin hesabatda təyyarənin son anlarında hündürlük dəyişiklikləri, sistem xəbərdarlıqları və ya ekipajın hərəkətləri barədə heç bir məlumat yoxdur.
Bir çox beynəlxalq araşdırmalarda hətta ilkin hesabatlarda belə bu cür məlumatların qısa icmalları verilir. Burada isə susqunluq diqqəti demək olar ki, tamamilə qalıqların təhlilinə yönəldir və ictimaiyyəti pilotların təyyarə ilə toqquşan obyektə necə reaksiya verdiyi barədə məlumatdan məhrum edir.
Avionika yoxdur, müddətlər qeyri-müəyyəndir
Digər boşluqlar da qalmaqdadır. İstintaqçıların sözlərinə görə, təyyarənin mərkəzi bort kompüterindən məlumatları istilik zədələnməsi səbəbindən bərpa etmək mümkün olmayıb. ABŞ nümayəndələri və yaddaş kartlarının istehsalçısı ilə bərpa variantlarının öyrənilməsi məqsədilə danışıqlar aparılır, lakin heç bir vaxt qrafiki təqdim olunmayıb. Həmçinin alternativ kriminalistik ekspertiza üsullarının artıq tətbiq edilib-edilmədiyinə dair də məlumat yoxdur.
Bu çatışmayan məlumatların nə dərəcədə kritik olduğu və gecikmələrin yekun nəticələrə təsir edib-etməyəcəyi hələ də aydın deyil.
Sonradan aparılan risk qiymətləndirilməsi
Hesabatda münaqişə zonaları üzərindən uçuşlarla bağlı risk qiymətləndirmələrinin araşdırılması üçün işçi qrupunun yaradıldığı da qeyd olunur; buraya mülki və hərbi orqanlar arasında koordinasiya da daxildir. Lakin bu icmal yalnız döyüş başlığı ilə əlaqəli mümkün zərər barədə qeydlərdən sonra təqdim edilir — bu ardıcıllıq isə hava məkanında risklərin daha geniş təhlilinin hərbi müdaxilə ehtimalları irəli sürüldükdən sonra, yoxsa onlardan əvvəl aparıldığını sual altına alır.
Siyasi kölgə
Başlanğıcdan etibarən böhran siyasətlə ayrılmaz şəkildə bağlı olub.
Qəzadan bir neçə gün sonra Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev bildirib ki, təyyarə Rusiya hava məkanında uçarkən “xarici fiziki və texniki müdaxiləyə” məruz qalıb. O, gövdədəki deşiklərə, salonun içinə yad obyektlərin daxil olması nəticəsində yaranan xəsarətlərə, həmçinin sağ qalan ekipaj üzvləri və sərnişinlərin ifadələrinə istinad edib.
Kreml ilkin olaraq bəyan edib ki, təyyarə Qroznıda eniş etməyə cəhd göstərib və bu zaman şəhər Ukrayna pilotsuz uçuş aparatlarının hücumuna məruz qalıb, Rusiya hava hücumundan müdafiə sistemləri isə aktivləşdirilib. Rusiya İstintaq Komitəsi hava nəqliyyatı təhlükəsizliyi qaydalarının pozulması faktı üzrə cinayət işi açıb.
Faciə ilə bağlı vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirən məqam bir sıra Azərbaycan və regional KİV-lərin yaydığı məlumatlar olub. Həmin məlumatlara görə, “Azərbaycan Hava Yolları”na məxsus təyyarənin hücuma məruz qaldığı vaxtlara yaxın dövrdə Prezident İlham Əliyevin olduğu təyyarə də Rusiya hava məkanı üzərindən uçaraq Sankt-Peterburqda keçirilən Müstəqil Dövlətlər Birliyinin qeyri-rəsmi sammitinə gedirmiş.
Bu məlumatlara əsasən, Əliyevin təyyarəsi Rusiya üzərində olarkən sonradan rəsmi şəxslər tərəfindən texniki nasazlıq kimi təsvir edilən problemlə üzləşib. Təyyarə geri dönüb və Azərbaycan Prezidenti sammitdə iştirakını ləğv edərək Bakıya qayıdıb.
Azərbaycan hökuməti bu iki insidenti rəsmi şəkildə əlaqələndirməyib, Rusiya hakimiyyəti isə müdaxilə ilə bağlı yayılan məlumatlara dair ətraflı izahat verməyib. Bununla belə, eyni zaman kəsiyində Rusiya hava məkanında ciddi anomaliyalarla üzləşən iki Azərbaycan təyyarəsinin olması regionda spekulyasiyaları gücləndirib.
Bəzi Azərbaycan KİV-ləri isə daha da irəli gedərək, adları açıqlanmayan mənbələrə və “insayder məlumatları”na istinadən müəyyən dairələrin Əliyevə qarşı sui-qəsd planlaşdıra biləcəyini iddia ediblər. Bu iddialar müstəqil şəkildə təsdiqlənməyib və prezidentin həyatına qarşı guya planlaşdırılan sui-qəsdlə bağlı heç bir rəsmi istintaq elan olunmayıb.
Bununla belə, bu xəbərlər Azərbaycanda ictimai etimadsızlığı gücləndirib və Əliyevin və yüksək vəzifəli rəsmilərin aviafaciyəyə görə tam məsuliyyətin müəyyən olunması çağırışlarını daha da möhkəmləndirib.
Bakıda bir çoxları üçün bu təsadüf daha geniş bir zəiflik mənzərəsinin tərkib hissəsinə çevrilib — mülki aviasiya, siyasi rəhbərlik və hərbi fəaliyyətin təhlükəli və hələ də izah olunmayan şəkildə kəsişdiyi bir mənzərənin.
Rusiya rəsmiləri KİV-də səslənən iddialara münasibət bildirməyiblər.
İstintaq davam etdikcə, prezident təyyarəsi ilə bağlı insident göstərir ki, faciə artıq texniki araşdırma çərçivəsini aşaraq dövlət təhlükəsizliyi, hökumətlər arasında etimad və münaqişə şəraitində şəffaflığın sərhədləri məsələlərinə toxunub.
2025-ci ilin oktyabrında Düşənbədə keçirilən görüş zamanı Vladimir Putin Rusiyanın faciəyə görə məsuliyyətini açıq şəkildə etiraf edib — nadir etiraf kimi qiymətləndirilən bu bəyanat Bakıda cavabdeh şəxslərin cəzalandırılacağına dair ümid yaradıb.
Lakin bu baş verməyib. Heç bir Rusiya hərbçisinə qarşı ittiham irəli sürülməyib. Azərbaycan KİV-ləri insidentdə iştirak etdiklərini iddia etdikləri zabitlərin adlarını dərc ediblər. Əliyev günahkarların cəzalandırılmasını tələb edib, onun 22 dekabr tarixində Sankt-Peterburqda keçirilən MDB-nin qeyri-rəsmi sammitində iştirak etməmək qərarı isə geniş şəkildə məyusluq əlaməti kimi şərh olunub.
Həqiqəti gözləyərkən
Qazaxıstanın istintaq komissiyası bildirib ki, əlavə ekspert araşdırmalarının və işçi qruplarının hesabatlarının nəticələrini gözləyir və yekun nəticələrinin yalnız təsdiqlənmiş faktlara əsaslanacağını israrla vurğulayır.
Lakin hazırda aralıq hesabat qeyri-müəyyənlik dairəsini daraltmaq baxımından çox az iş görüb. Əksinə, o, mülki aviasiya, hərbi fəaliyyət və regional münaqişələrin 30 min fut hündürlükdə kəsişdiyi hallarda həqiqətin axtarışının nə qədər mürəkkəb və siyasi baxımdan gərgin ola biləcəyini göstərib.
Evə qayıtmayan 38 nəfərin ailələri üçün isə cavabsız qalan suallar əvvəlki kimi ağır olaraq qalır.