“Əgər Dünyanı Tanrı yaratdıysa onun əsas məqsədi Dünyanı bizə anlaşılan qılmaq deyildi”.
Albert Eynşteynin David Bohma yazdığı məktubdan…
Bu dərin cümlə Albert Eynşteynin həyatının son illərindəki fəlsəfi mövqeyini çox gözəl əks etdirir. Onun 1954-cü ildə amerikalı fizik David Bohma yazdığı məktublarda o artıq kainata təkcə fiziki sistem kimi deyil, mahiyyəti qismən qapalı, lakin rasionallıqla hörülmüş bir sirr kimi baxırdı.
Eynşteynə görə, əgər dünya Tanrının əsəridirsə, Tanrının məqsədi onu bizim üçün sadələşdirmək deyil, onu daxili məntiqi və harmoniya qanunları ilə yaratmaqdı. Yəni kainatın quruluşu bizim anlama gücümüzə uyğunlaşdırılmayıb, biz sadəcə onu dərk etməyə çalışan müşahidəçilərik.
Bu fikir Eynşteynin məşhur “Tanrı zər atmaz” (“God does not play dice”) ifadəsi ilə eyni metafizik istiqamətə aiddir. Dahi fizik inanırdı ki, kainatın arxasında dərin və rasional bir struktur var, amma bu struktur insan ağlının tam sərhədləri içində deyil.
Başqa sözlə, Eynşteyn burada həm təvazö, həm də heyranlıq ifadə edir:
Tanrının yaratdığı dünya anlamaq üçün deyil, mövcud olmaq üçün yaradılıb; elm isə bu mövcudluğun yalnız kiçik bir parçasını işıqlandıra bilir.