Azərbaycanda illərdir davam edən əsas problemlərdən biri monopoliya (inhisar) və ya bazarın bir neçə böyük oyunçu tərəfindən nəzarətdə saxlanmasıdır. Bu, sadəcə iqtisadi məsələ deyil — siyasi sistemin özü ilə birbaşa bağlı olan struktur problemdir.
1. Dövlət şirkətləri və rentier iqtisadiyyatı
SOCAR, “Azerenerji”, “Azərsu” kimi iri dövlət şirkətləri ölkə iqtisadiyyatında dominant mövqedədir. Enerji, qaz, su və nəqliyyat kimi sahələrdə rəqabət demək olar ki, yoxdur. Bu, həm qiymətlərin, həm də xidmət keyfiyyətinin bazar tərəfindən deyil, inzibati qərarlarla müəyyən olunmasına səbəb olur.
2. Oligarxiya və siyasi-iqtisadi elitanın maraqları
Bir çox ekspertlər yazır ki, iri özəl şirkətlərin əhəmiyyətli hissəsi siyasi elitalarla bağlıdır. Məsələn, Paşa Holdinq bankçılıqdan tutmuş sığorta, tikinti və turizmə qədər geniş sektorlara nəzarət edir. Bu kimi iri qrupların iqtisadi gücü onların siyasi çəkisini də artırır, nəticədə rəqabət mühiti zəifləyir.
3. Antiinhisar qanunları var, amma tətbiqi zəifdir
Kağız üzərində antiinhisar qanunvericiliyi mövcuddur: şirkət 35%-dən çox bazar payına sahibdirsə, monopoliya sayılır. Amma problem ondadır ki, bu qanunlar yalnız kiçik bizneslərə qarşı işləyir, böyük və əlaqəli şirkətlərə qarşı isə demək olar ki, tətbiq olunmur.
4. Ən çox zərər görən kimdir?
Kiçik və orta biznes genişlənə bilmir.
İstehlakçılar yüksək qiymət və zəif xidmətlə qarşılaşır.
İqtisadiyyatda innovasiya zəifləyir, diversifikasiya yubanır.
5. Niyə bu vəziyyət siyasi problemdir?
Çünki iri iqtisadi qruplar siyasi güclərlə bağlı olduqda, bazar qaydaları deyil, şəxsi əlaqələr, himayədarlıq və siyasi loyallıq iqtisadi qərarların əsas meyarına çevrilir. Nəticədə iqtisadiyyatın təbii rəqabət mexanizmləri sıradan çıxır.
6. Dəyişiklik mümkündürmü?
Hökumət son illərdə kiçik və orta biznesin inkişafını prioritet elan edib, amma real dəyişiklik üçün gərək:
antiinhisar qanunları obyektiv tətbiq olunsun,
dövlət şirkətlərinin şəffaflığı artsın,
siyasi-iqtisadi əlaqələr zəifləsin,
monopoliyaların yerinə rəqabət mədəniyyəti formalaşsın.
Nəticə:
Monopoliya Azərbaycanın təkcə iqtisadi yox, siyasi inkişafına da mane olan ən mühüm problemdir. Həqiqi islahatların yolu bazarın azad olmasından və rəqabətin güclənməsindən keçir.
Təəssüf ki, Azərbaycanda iynədən sapa kimi hər şey monopoliya altındadır. Heç şübhəsiz ki, İlham Əliyev də bunları çox gözəl bilir, yəni velosiped çoxdan kəşf olunub. Aydındır ki, monopoliyanın aradan qaldırlması Azərbaycan iqtisadiyyatının inkişafına ciddi təkan verə bilər. Bu, o qədər bəsit bir həqiqətdir ki, zatən bunu bilməyən yoxdur. Bəs nədən İlham Əliyev Azərbaycanda qeyri-rəsmi şəkildə mövcud olan, özü də ən ekstrem formada, bu monopoliyanı aradan qaldırmır? Mən bu sualın cavabın bilmirəm. Müəyyən ehtimallar var. Məsələn, şəxsi hakimiyyətin daha da möhkəmləndirilməsi və.s. Ancaq fakt budur ki, iqtidar monopoliyanı aradan qaldırmaq haqqında heç düşünmür də. Bu isə o deməkdir ki, yaxın gələcəkdə monopoliyadan çoxdan uzaqlaşmış Ermənistan və Gürcüstan Azərbaycandan ciddi şəkildə irəli gedəcəklər. Bu da sizin üçün analoqsuz inkişafın axırı. Yeri gəlmişkən, dünyanın heç bir yerində nümunəsi tapılmayan, analogiya aparmağın mümkün olmadığı formada baş verən inkişaf prosesinə analoqsuz inkişaf deyilir. Azərbaycanda isə analoqsuz inkişaf dedikdə monopoliyanın gücləndirlməsi nəzərdə tutulur…