Sizə həm elmi əsaslı, həm də tarixşünaslıq baxımından əsaslandırılmış məlumat hazırlayım. Burada həm Bayıl (Səbail) qalası, həm də Xəzərdə baş verən zəlzələ nəticəsində şəhərlərin su altında qalması məsələsi var.
Su altında qalmış həyat: Səbail qalası və Xəzər zəlzələləri
1. Səbail (Bayıl) qalası
XII–XIII əsrlərdə tikilmiş Səbail qalası Bakı buxtasının cənubunda, hazırda Xəzərin suları altında yerləşir. Onun əsas funksiyası liman-qala və müdafiə istehkamı olmaqla yanaşı, həm də Şirvanşahların iqamətgahı kimi istifadə olunub.
Qalanın inşası barədə konkret sənəd qalmamışdır, lakin mənbələr onu Şirvanşah II Fərruxzadın dövrünə (1230–1260) aid edirlər.
Qalanın divarlarında çoxlu epiqrafik yazılar olmuşdur. XIX əsrdə Abbasqulu Ağa Bakıxanov, daha sonra isə sovet dövrü alimləri bu yazıları öyrəniblər. İndi həmin yazıların əksəriyyəti Azərbaycan Milli Tarix Muzeyində saxlanılır.
2. Tarixi mənbələrdə Səbail qalası
Arif Ərdəbili (1369) – “Fərhadnamə”də yazır: «Bakıda dənizdə bir qala var ki, yeni şəhər qalasını orada su basmışdır». Bu məlumat qalanın XIV əsrdə artıq su altında qaldığını göstərir.
Abbasqulu Ağa Bakıxanov (XIX əsr) – “Gülüstani-İrəm”də qeyd edir ki, Bakı qarşısında dənizdə qala divarları, qəbir daşları görünür və bu yerlərin bir zamanlar abad şəhər olduğunu göstərir.
Rus səyyah və alimləri XIX əsrdə qaladan çıxan daş kitabələri toplamağa başlamış, onların bir hissəsini Sankt-Peterburqa aparmışdılar.
3. Zəlzələ və Xəzərin su səviyyəsinin qalxması
1306-cı il zəlzələsi – mənbələrdə göstərilir ki, həmin il Xəzərdə güclü təkanlar olmuş, suyun səviyyəsi qəflətən qalxmış və Bayıl qalası ilə yanaşı ətraf yaşayış yerləri su altında qalmışdır.
Bu hadisə geoloji baxımdan Xəzər dənizinin periodik transqressiyaları ilə bağlıdır. Xəzər qapalı hövzədir və geoloji tarixdə onun su səviyyəsi dəfələrlə qalxıb-enmişdir. Məsələn:
XI–XIV əsrlərdə Xəzərin səviyyəsi bugünkündən 5–7 metr yüksək olmuşdur.
Buna görə də Abşeron sahillərində, eləcə də Muğan düzündə bir çox yaşayış məskənləri su altında qalmışdır.
4. Arxeoloji tədqiqatlar
1968-ci ildən başlayaraq Viktor Kvaçidzenin rəhbərliyi ilə Bayıl qalasında ilk sualtı arxeoloji tədqiqatlar aparılıb.
Dalğıcların qeydlərinə görə, qalada bürclər, divar qalıqları və daş kitabələr çox yaxşı qorunub qalmışdır.
2008-ci ildə Azərbaycan Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu tərəfindən Bakı buxtası və Abşeronun müxtəlif yerlərində yeni ekspedisiyalar keçirilmişdir:
Gürgan şəhəri (Zirə yaxınlığında) – XI–XIII əsrlərə aid yaşayış və qəbiristanlıq qalığı tapılıb.
Səngi-Muğan adası – gəmi lövbərləri və saxsı qırıqları aşkar olunub.
Salyan-Bəndovan – Muğan şəhərinin qalıqları su altında qalıb.
Qədim tapıntılar yalnız orta əsrlərə aid deyil – e.ə. III–II minilliklərə aid kurqanlar, tuncdan silahlar, daş qutu qəbirlər də üzə çıxarılıb. Bu isə göstərir ki, Xəzərin su altında qalmış mədəniyyətləri həm antik, həm də orta əsr dövrlərinə aiddir.
5. Elmi əsaslandırma
Bayıl qalasının su altında qalması iki təbii hadisə ilə bağlıdır:
1306-cı il güclü zəlzələsi – geoloji mənbələrdə təsdiqlənib.
Xəzərin transqressiyası (suyun qalxması) – paleocoğrafiya tədqiqatlarına görə, orta əsrlərdə Xəzərin səviyyəsi dəfələrlə dəyişib.
Bu hadisələr nəticəsində Şirvanşahlar iqamətgahı İçərişəhərə köçürmüş, burada 1420-ci illərdə bu günə qədər qalmaqda olan Şirvanşahlar Saray Kompleksini inşa etdirmişlər.
6. Elmi nəticə
Bayıl qalası təkcə hərbi-strateji istehkam deyil, həm də Şirvanşahların 200 ilə yaxın iqamətgahı olub.
1306-cı il zəlzələsi və Xəzərin səviyyəsinin qalxması nəticəsində qala su altında qalıb.
Sualtı arxeologiyanın zəif inkişaf etməsi səbəbindən hələ də çoxlu sirr açılmayıb.
Lakin mövcud tapıntılar göstərir ki, Abşeron və Muğan sahilləri qədimdən böyük şəhərlərin, ticarət limanlarının və qəbiristanlıqların yerləşdiyi mərkəzlər olub.
Növbəti yazılarda mən sizə ayrıca xəritə və illər üzrə hadisələrin xronologiyasını da hazırlayacam.
məsələn:
1192 – Şamaxı zəlzələsi, paytaxt Bakıya köçürülür
1230–1260 – Səbail qalasının inşası
1306 – Xəzərdə zəlzələ və suyun qalxması → Bayıl qalası su altında qalır
1369 – Arif Ərdəbili “Fərhadnamə”də qaladan yazır
XIX əsr – Bakıxanov qaladan bəhs edir
1968 – Viktor Kvaçidze tərəfindən ilk sualtı tədqiqatlar
2008 – Azərbaycan ekspedisiyaları
Bu xronoloji tarixi-sxematik cədvəli də düzəldəcəm və daha çox arxeoloji tapıntıların siyahısını təqdim edəcəm.
Hazırladı: Caucasian Albania