ABŞ prezidenti Donald Trampın Alyaskada rusiyalı həmkarı Vladimir Putinlə görüşündən sonra Avropa liderləri Ukrayna prezidenti Zelenski ilə bərabər Ağ evə səfər etdilər. Ağ evdə Trampla görüşdən sonra Avropada Ukraynaya təhlükəsizlik zəmanətləri ciddi şəkildə müzakirə olundu.
Maraqlıdır ki, ABŞ-a səyahət edən avropalı liderlər arasında Türkiyə prezidenti yox idi. Bu da istər-istəməz bəzi suallara yol açırdı. Əcəba, avropalılar Türkiyəni özlərindən saymadıqları üçünmü ABŞ-a səfərləri zamanı Rəcəb Tayib Ərdoğanı yanlarında görmək istəmədilər? Elədirsə, Ukraynaya veriləcək təhlükəsizlik zəmanətində qardaş ölkə iştirak edəcəkmi? İştirak edəcəksə, onun payına hansı missiyalar düşəcək?
Fikrimcə, Azərbaycan toplumu da ciddi şəkildə narahat edən bu suallara Türkiyənin Xarici İşlər naziri Hakan Fidan TGRT-yə müsahibəsində kifayət qədər aydınlıq gətirdi. Nazir bildirdi ki, Alyaska görüşündən sonra liderləri Trampın qarşısında düzülən Avropa ölkələrindən fərqli olaraq Türkiyə Rusiya-Ukrayna savaşında iştirak etmir. Avropa ölkələri isə bu savaşın fəal tərəflərindən biridir. Həmin toplantı isə savaşın tərəfləri ilə ABŞ prezidentinin görüşü idi. Təbii ki, Türkiyə bu görüşdə iştirak etməməli idi.
O, həmçinin qeyd etdi ki, avqustun 28-də ABŞ-ın dövlət katibi Marko Rubio ilə telefon danışığında həmkarına bəzi iradlarını da çatdırıb. Deyib ki, əgər hər hansı kollektiv layihədə Türkiyə də iştirak edəcəksə, mütləq o planın hazırlanması da birlikdə birlikdə olmalıdır. Türkiyə öz imkanlarını dəyərləndirməli, hansı sahələrdə necə yer alacağını müəyyənləşdirməli, müttəfiqlərinin də üzərinə düşən vəzifələr barədə məlumatlandırılmalı fəaliyyətlər kordinasiyalı şəkildə həyata keçirilməlidir. Açığı, Hakan Fidanın bu mövqeyi kifayət qədər haqlıdır və Türkiyənin ondan xəbərsiz hazırlanmış Ukraynanın təhlükəsizliyi qarantiyası planında yer alacağı ehtimalına mənfi təsir göstərir.
Sual oluna bilər: NATO müttəfiqlərinin Türkiyədən xəbərsiz hazırladıqları planlarında qardaş ölkəyə hanıs missiyanı həvalə etmişdilər və bu, Ankaranın alyans qarşısındakı öhdəliklərinə nə qədər uyğundur?
Hakan Fidan məlum müsahibəsində bu suala aydınlıq gətirməsə də, Avropa mediasının sızdırdığı məlumatlar məlum mövzu ilə bağlı bəzi ipucları daşıyır. Böyük Britaniyanın “The Telegraph” nəşrinin iddiasına görə, Ukraynanın təhlükəsizlik qarantiyası arasında “Qara dəniz işçi qrupu” adlı bir plan da var. Planlara əsasən, Türkiyə Qara dənizdə Ukraynaya daxil olan və Ukraynadan çıxan ticarət gəmiçilik marşrutlarını təmin etmək məqsədi daşıyan dəniz missiyasına rəhbərlik edəcək. Qara dəniz ölkələri Bolqarıstan və Rumıniya tərəfindən də dəstəklənən missiya həmçinin suların minalardan təmizlənməsi səylərinə rəhbərlik edəcək. Rumıniya bölgədə daha mühüm rol oynamağa hazırlaşdığı üçün Türkiyə tərsanələrindən dəniz gəmiləri alacaq.
Sözsüz ki, Qara dənizə nəzarət funksiyası Türkiyənin bacara bilməyəcəyi bir missiya deyil. Qardaş ölkə zatən bu funksiyanı icra etmək məqsədi ilə alyansa qəbul olunub. Bunu NATO-dan sorumlu Türk generalları dəfələrlə etiraf ediblər. Türkiyənin NATO-dakı Hərbi Nümayəndəlik Missiyasının (TMR) rəhbəri, hava pilotu general-leytenant Kəmal Turan bu yaxınlarda “Defence Turkey” nəşrinə müsahibəsində qardaş ölkənin öhdəsinə düşən coğrafi bölgünü belə ifadə edirdi: “Ölkəmiz NATO-nun cənub-şərq cinahında cəbhəyanı ölkədir. Yəni bizim sərhədlərimiz həm də NATO-nun sərhədləridir”.
Göründüyü kimi, Türkiyəni NATO-nun cənub-şərq cinahındakı cəbhə ölkəsi kimi tərif edən Turan paşa müsahibəsinin davamında onun sorumlu olduğu coğrafiyaların dəqiq koordinatlarını da göstərmişdi: “[Türkiyə] Qafqazdan Balkanlara, Qara dənizdən Aralıq dənizinə və Yaxın Şərqdən Afrikaya qədər sabitliyin yaradılmasına yönəlmiş bütün təşəbbüslərə rəhbərlik edir və onlara töhfə verir”.
Nəzərə alsaq ki, Ukrayna da Qara dəniz sahillərində yerləşir, belə çıxır ki, Ukraynanın Qara dəniz sahillərinin qorunması da Türkiyənin məsuliyyət zonasına aiddir.
Türkiyə həmçinin NATO-nun əsas döyüş qərargahlarından birinə ev sahibliyi edir. İzmirdə yerləşən NATO Müttəfiq Quru Komandanlığı (LANDCOM) Alyansın komandanlıq strukturunda aparıcı qərargahdır. Onun missiyası NATO-nun quruda əsas döyüş komandanlığı kimi xidmət etməkdir və Avropa Müttəfiq Qüvvələrinin Ali Baş Komandanının (SACEUR) əmri əsasında quru əməliyyatlarının icrasına cavabdehdir. Bu daimi qərargah NATO-nun quru qüvvələrini idarə edir və üzvlərinin təhlükəsizliyini təmin etmək üçün quru əməliyyatları üçün planlaşdırma və komandanlıq mərkəzi kimi fəaliyyət göstərir.
Bundan əlavə, NATO-nun Sürətli Yerləşdirmə Korpusu (3-cü Korpus) İstanbulda, NATO-nun AWACS bazası isə Konyada, alyansın Balistik Raketdən Müdafiə Erkən Xəbərdarlıq Radarı Malatyanın Kürəcik bölgəsində yerləşir. Qısası, NATO hansısa ölkəyə qarşı müharibəyə başlayarsa, Türkiyənin orda iştirakdan imtina etməsi mümkün deyil. Baxmayaraq ki, NATO-nun müharibəyə qərar verməsi də böyük maneələrlə doludur.
Görünür, bu qədər ciddi məsuliyyətləri üstlənən Türkiyənin Xarici İşlər naziri Hakan Fidan ölkəsinin iştirakı olmadan keçirilən hərbi qərarvermə orqanlarının onlardan xəbərsiz, amma onların yer alacağı hərbi əməliyyatlar planının hazırlanmasına haqlı olaraq etiraz edir. Bəs bu durum Türkiyənin gözlənilən Rusiya-NATO gərginliyində tərəfsiz qalmasına yol aça bilərmi? Hakan Fidan əslində bunun ilk siqnallarınımı verir?
Zənnimcə, xeyr. Çünki bir müddət əvvəl yayımladığım yazımda da qeyd etdiyim kimi, Rusiyanın Qara dənizdə öz nəzarət sahəsini genişləndirməsi Türkiyənin də milli maraqlarına uyğun deyil. Bu təhdidin İstanbul boğazından uzaqlaşdırılmasını bəlkə də Ukraynadan və digər NATO ölkələrindən çox Türkiyə istəyir.
Hakan Fidanın Avropa müttəfiqlərinə etirazının isə 2 mühüm səbəbi var: Əvvəla, məlumatların analizi onu göstərir ki, Avropa müttəfiqləri öz üzərlərinə düşən missiyanı da sanki Türkiyəyə yükləmək istəyirlər. Məhz bu səbəbdən də Ukraynanın təhlükəsizliyi müzakirələrini Türkiyənin iştirakı olmadan keçirməyə üstünlük verirlər.
Digər tərəfdən, Ukraynanın qorunmasında Avropa ölkələri ilə yanaşı ABŞ da oyun oynayır. Sanki ABŞ Ukrayna “kürə”sini rus təhlükəsi ocağında qızdıraraq Avropa dövlətlərinin qucağına atıb özü ortadan çıxmaq istəyir. Əslində Avropanı çəkindirən də budur. Çünki bu günə qədər özünün də təhlükəsizliyini ABŞ-ın üzərinə yıxan Avropa Rusiya ilə qarşı-qarşıya gəlmək əzmində deyil. Bu da istər-istəməz Ukraynanı və onun real müttəfiqlərini təklənmə perspektivi ilə üz-üzə qoyur.
Ən pisi isə odur ki, NATO-nun şimal-şərq qanadı nəinki Ukraynanı, hətta özünü belə qoruma gücündə deyil. Bu kateqoriyaya aid edilən dövlətlər bunlardır: Baltikyanı ölkələr, Polşa, Finlandiya, İsveç və s. Almaniya, Niderland və Fransa guya bu ölkələrə dəstək vermək üçün “çabalayırlar”. Əslində isə ilk növbədə onların özləri müxtəlif bəhanələr axtarırlar. Almaniya Rusiya ilə qarşılaşa bilməsi üçün 5 ilə ehtiyacı olduğunu, bu müddət ərzində isə Ukraynanın Rusiyanı dayandırmasının vacibliyini vurğulayır. Fransa gündə bir bəyanat verərək, nəinki Ukraynanı dəstəkləyir, əksinə vəziyyəti mürəkkəbləşdirir. Niderland və Danimarka isə kisəsini gen açaraq Ukraynaya maliyyə dəstəyi verməklə vəzifəsini tamamlamaq istəyir. Demək olar ki, bütün Avropa ölkələri ümidini Vaşinqtonun himayəsinə bağlayıb. ABŞ prezidenti Donald Tramp isə ən həyati önəm daşıyan diplomatik həmlələrində belə Rusiya ilə enerji sövdələşmələrindən geri qalmamağa çalışır.
Bu cür mürəkkəb vəziyyətdə Türkiyənin yeganə çarəsi qalır: öz gücünə bacardığı qədər Ukraynaya diplomatik dəstək vermək. Hakan Fidan da sözügedən müsahibəsində əslində bu eyham vuraraq deyirdi: “Biz öz milli çıxarlarımız baxımından edə bildiyimiz fəaliyyətləri həyata keçiririk, amma ortaq təhlükəsizlik mexanizması üzərində çalışacağıqsa, bunun keyfiyyəti fərqlidir. Bununla bağlı da görüşmələrimiz davam edir”.